Het einde van het jaar en vervolgens het begin van het nieuwe jaar zijn steeds perioden waarin veelvuldig lijstjes circuleren wat er zoal te gebeuren staat in de komende periode [1].
In mijn artikel ‘De advocatuur en de trekschuit’ [2], noem ik een aantal issues die de komende 3 tot 5 jaren een belangrijke rol zouden kunnen gaan spelen in de praktijkontwikkeling van advocatenkantoren.
In een ‘long read’ op LinkedIn van 11 december 2018 ’50 Big Ideas for 2019: What to watch in the year ahead’ [3] worden 50 ideeën opgesomd, waarvan de schrijvers menen dat deze in 2019 wel eens veel impact zouden kunnen hebben.
Ook het Financieele Dagblad besteedt in de bijlage van 8 december 2018 ‘De Wereld in 2019’ [4], aandacht aan de wereld van morgen. In dit artikel beschrijf ik de trends en ontwikkelingen voor 2019 in en voor de advocatuur en het notariaat [5]. Ik noem zowel algemeen maatschappelijke/economische trends als ook voor de advocatuur en het notariaat specifieke ontwikkelingen.
Kennis geeft voorsprong
Bij het bespreken van trends en ontwikkelingen worden regelmatig de kernvereisten van de zakelijke dienstverlening niet benoemd. Ten onrechte, de kennis van het beoefende vakgebied en van de branche van de cliënten en prospects zijn voorwaarden voor een goede uitoefening van het vak. Deze vereisten worden door de markt steeds voorondersteld aanwezig te zijn, maar dat moet dan ook wel het geval zijn. Dit is en wordt des te belangrijker nu het aantal dienstverleners op de juridische markt nog steeds groeit.
Concurrentie
De concurrentie zal nog groter worden. Daarbij speelt niet alleen de aanstaande groeivertraging een rol (zie het volgende item), maar met name de toenemende slagkracht van de Alternative Legal Service Providers, de verdere versterking van Legal Arms van de (grote) accountantsfirma’s [6] en de nog steeds toenemende omvang van de In-House Legal Departments bij de grotere ondernemingen [7, 8].
Deze ontwikkelingen hebben als consequentie dat de vragen aan de advocatuur en het notariaat een steeds hoger kennisniveau zullen vereisen. Specialistische expertise, echter zonder de grote lijn uit het oog te verliezen.
Groeivertraging economie
De economie zal naar verwachting minder snel groeien dan de afgelopen jaren[9]; mogelijk komt de groei zelfs tot stilstand [10]. De vraag is wat de oorzaak van de verminderde groei is? Wordt die veroorzaakt door mindere bestedingen dan wel door een tekort aan arbeidskrachten, zoals in veel kringen wordt gesuggereerd [11]. Vaststaat dat op geopolitiek vlak een aantal seinen tenminste op oranje staan. Denk bijvoorbeeld aan de handelsoorlog tussen China en de VS, maar ook aan de massale uiting van onvrede van de middengroepen in de samenleving. Een voorbeeld hiervan is de manifestaties van de ‘gilets jaunes’. Er dreigt een ‘gap’ te ontstaan tussen de politiek enerzijds en de hardwerkende burger anderzijds. De ambitieniveaus van beide groepen lopen uiteen, met alle consequenties van dien.
De vraag die de voorspelde groeivertraging onmiddellijk oproept, is of dan vervolgens als eerste in de kosten moet worden gesneden of beter extra inspanningen gericht kunnen worden op Business Development en Marketing. In een recent rapport van Thompson Reuters [12] komt tot uiting dat investeren meer kansen biedt dan louter de kosten beperken. Groeivertraging brengt ook gevaren van een nieuwe recessie en daaruit volgende deconfitures met zich mee. De focus van veel ondernemingen zal dus ook weer liggen op herstructureringen en zekerheden.
Zakelijke dienstverleners zullen er goed aan doen om bij het beheer van hun debiteurenpositie vooruit te lopen op de genoemde ontwikkelingen. In een aantal sectoren wordt een tendens van langere betaaltermijnen zichtbaar.
Opvallend is dat uit de groeicijfers van de kantoren blijkt dat met name de heel grote kantoren wereldwijd goede zaken doen. De kantoren die onder deze groep opereren, laten negatieve groeicijfers zien. Anders gezegd, de omzet op die kantoren krimpt. Nadere analyse van deze cijfers laat zien, dat een goede of een mindere performance evenredig is aan de ‘brand name’ van het kantoor en persoonlijke reputatie van individuele partners. Het valt niet uit te sluiten dat een aantal kantoren in deze ontwikkeling aanleiding zal zien om tot meer samenwerking met andere gelijkstemde kantoren te komen, althans deze te onderzoeken. De aan de Nederlandse advocatenkantoren gerichte oproep van Scipio van der Stoel om een ‘Futureproof’ kantoor te bouwen verdient ondersteuning [13].
Voor alle kantoren geldt dat zij zich sterker op Business Development en marketing, efficiency en ook technologie zouden moeten richten, naast de focus op specifiek markten, specialisatie en schaalgrootte (nodig om adequaat te kunnen investeren).
Van werknemer naar freelancer
Een tendens, die gedeeltelijk voortvloeit uit de eerste hiervoor genoemde ontwikkeling: de groeivertraging - is de verandering in de arbeidsomstandigheden en met name de opkomst van zzp’ers en freelancers. In sommige kringen wordt gesuggereerd dat dit laatste een typisch Nederlands verschijnsel is. Dat is bepaald niet het geval. In de VS maken de freelancers 35% uit van de arbeidsreserve. Verwacht wordt dat in de VS over enkele jaren de meerderheid van de arbeidspopulatie bestaat uit freelancers [14]. Voor de Lage Landen zal het niet veel anders zijn. Veel geschillen lijken zich te zullen aandienen in arbeidsrechtelijke zin. Daarnaast zullen de fiscale aspecten van het zzp-schap zich verder uitkristalliseren [15].
Energietransitie
De volgende ontwikkeling is de energietransitie. Hoewel de uitkomst van de conferentie in Katowice [16] of het zogenaamde Energie-akkoord [17] en de uitkomst van de Klimaattafels [18] wellicht niet voldoen aan ieders verwachtingen en hoop, de algemene wens is en blijft - terecht of ten onrechte, dat laat ik in hier in het midden - om fossiele brandstoffen in te wisselen voor duurzame energie. Niet alleen worden daarmee die fossiele brandstoffen gespaard, maar ook de CO2-uitstoot wordt daarmee aanzienlijk verminderd. Tegelijkertijd wordt bereikt dat de lucht schoner wordt. Met name het verminderen van de fijnstofuitstoot zou de gezondheid van de mensheid ten goede komen.
Wat zijn de juridische handvatten in dezen?
Welnu, als voorbeeld: de implicaties van het sluiten van kolencentrales. Dat zou zo maar kunnen leiden tot een handvol procedures. Op kleinere schaal: er vinden reeds experimenten plaats om het fijnstof in grote parkeergarages te filteren en de uitstoot van autobussen te beperken door de uitlaatgassen af te vangen. Denk ook aan de wens van de burgemeester van Parijs om haar stad een van de schoonste ter wereld te maken.
Een wens die in veel stedelijke gebieden navolging zal krijgen. Aan al die maatregelen zijn juridische consequenties verbonden. Denk aan bestuursrechtelijke zaken. Ik noem slechts het plaatsen van windmolens ten behoeve van de opwekking van elektriciteit. Maar ook aan financieringen van bedrijven die bijvoorbeeld investeren in het afvangen van het genoemde fijnstof. Denk hierbij ook aan arbeidsrechtelijke problematiek. In het geciteerde FD-artikel wordt een werknemer geciteerd die zich op latere leeftijd geconfronteerd zag met ontslag als radiomonteur en vervolgens is omgeschoold tot technicus die ‘slimme meters’ voor de elektriciteitsvoorziening installeert.
Brexit
Een uiterst belangrijk onderwerp is de Brexit: niemand durft heden ten dage te voorspellen hoe de politieke besluitvorming zal aflopen. Onzekerheid biedt echter ook kansen. Allerlei praktische problemen zullen zich voordoen, maar ook juridische. Zo zal bijvoorbeeld bij een no deal-Brexit de productaansprakelijkheid verschuiven van de producent naar de importeur omdat de Britse producent niet langer in de Europese Unie zetelt. Verder zullen de klassieke praktijken ‘Haven en Handel’ met veel dagelijkse problematiek geconfronteerd worden, zoals op het vlak van vervoer in het algemeen en douane in het bijzonder. Transportbedrijven zullen immers van een no-deal Brexit het meeste hinder ondervinden.
Een rubriek FAQ zou voor de eerste lijn soelaas kunnen bieden. Denk aan advisering over de noodmaatregelen neergelegd in Verzamelwet Brexit [19, 20] voor het geval er geen deal tot stand komt. Andere EU-landen komen met soortgelijke regelingen. Maar ook aan het helemaal niet doorgaan van de Brexit. Of bij een gereguleerde Brexit aan de problematiek die voortkomt uit de regelingen die zijn neergelegd in het bijna 600 pagina’s tellende uittredingsdocument.
Digitalisering
De bredere invoering van allerlei vormen van technologie en digitalisering zal een enorme trendbreuk opleveren ten opzichte van het verleden, waarin met name mechanisering van allerlei processen heeft plaatsgevonden. Een even eenvoudig als voor de hand liggend voorbeeld is de invoering van schrijfmachine. Inmiddels kan die schrijfmachine in de vorm van een PC bijvoorbeeld ‘denken’ en woorden invullen of verbeteren.
Het zou mij niet verbazen indien General Counsels in 2019 minder externe advocaten zullen inschalen en meer zullen inzetten op legal tech. Daarmee hopen en verwachten zij dat op termijn de kosten van externe inhuur van advocaten en notarissen zullen verminderen [21]. Dat kan substantiële gevolgen hebben voor die kantoren die niet anticiperen op deze ontwikkeling-en, zowel voor de dienstverlening als zodanig (denk onder meer aan efficiëntie), als ook voor de prijsstelling.
Artificial Intelligence
Bij artificial intelligence wordt in het openbare debat veelal gewezen op ontwikkelingen op het vlak van de gezondheidszorg. Maar evenzeer zijn er talloze mogelijkheden voor de juridische dienstverlening, (mogelijk zelfs voortvloeiend uit e-Health [22]. En niet alleen voor het verrichten van due diligence-onderzoeken, e-discovery en het opmaken van contracten, maar ook voor het vereenvoudigen van handelingen met een hoog repetitief gehalte, zoals het opstellen van dagvaardingen etc. De intake van veel zaken zou al sterk vereenvoudigd kunnen worden door de cliënt zelf online relevante gegevens te laten invullen. Door een koppeling via de backoffice kunnen die gegevens veelal automatisch gecontroleerd worden in bijvoorbeeld de gemeentelijke basisadministratie of het handelsregister. Met de toepassing van dergelijke software worden allerlei noodzakelijke handelingen foutloos geautomatiseerd. Sommige overheden hebben al dergelijke software in gebruik al dan niet via een App dan wel rechtstreeks vanaf de website, bijvoorbeeld voor de aanvraag of verlenging van een paspoort of het verkrijgen van allerlei akten uit de gemeentelijke basisadministratie. In veel praktijken van de juridische dienstverlening bestaan soortgelijke mogelijkheden voor digitalisering.
Efficiencyverbetering
De mogelijkheden voor efficiencyverbetering liggen dus niet alleen in zaken als due diligence met behulp van artificial intelligence systemen, maar ook in het hedendaags organiseren van ‘commodity’-processen. En denk ook aan het opnemen van FAQ’s op de website. Veel vragen lenen zich voor een algemeen antwoord, dat in een later stadium kan worden geïndividualiseerd.
HBO-juristen
Tegelijkertijd zal een verdere uitrol van digitalisering bij de advocaten- en notariskantoren de vraag naar een ander soort juristen doen toenemen. Met name zou de inzet van HBO-juristen met ‘een digitale knobbel’ een zeer substantiële bijdage kunnen leveren aan een efficiënte invoering en begeleiding van de noodzakelijke digitaliseringsprocessen. De tijd dat beginnende advocaten honderden uren (kunnen) besteden aan het doorploegen van documenten is voorbij. Cliënten verwachten dat dit werk door middel van het gebruik van geavanceerde software binnen enkele minuten is uitgevoerd [23]. Bij de bespreking hierna, van de ‘hindernissen AI’ zal ik nog een opmerking maken over het neveneffect van het verdwijnen van veel opleidings-materiaal.
Outsourcing
Een andere verschijningsvorm van technologie wordt gevormd door allerlei ‘outsourcings’-processen. Enkele supergrote ondernemingen in de VS hebben bijvoorbeeld hun contractsonderhandelingen en het portfolio van de ‘intellectuele eigendom’ van de onderneming alsmede tax issues geoutsourced. Dit lijkt een trend die ingaat tegen het steeds veder uitdijen van de in-house legal departments’. Dergelijke ontwikkelingen kunnen zeker ook in de Lage Landen hun weerslag hebben [24, 25].
Cybersecurity
De aandacht voor Cybersecurity zal in de komende periode sterk opgevoerd moeten worden. Niet alleen omdat steeds meer gebruik gemaakt zal worden van ‘Big Data’, ook binnen de advocaten- en notariskantoren maar ook gezien de positie van de advocaat en notaris als vertrouwenspersoon. Dat laatste schept een zware verantwoordelijkheid voor de advocatuur en het notariaat om de haar toevertrouwde gegevens optimaal, zo niet zelfs maximaal te beschermen. Dit geldt voor alle soorten praktijken, dus niet alleen voor de commerciële kantoren, maar ook voor de kantoren die zich meer richten op de consument en de kleinere kantoren.
Blockchaintoepassingen zouden op dit vlak wel eens een grote rol kunnen gaan spelen. Blockchain draagt immers naar verluidt bij aan allerlei veiligheidsissues. Wellicht dat ook de zogenaamde CFO-fraude [26] met blockchaintoepassingen gemakkelijker te voorkomen is [27].
Cybercrime en Big Data hebben niet slechts (internationaal) strafrechtelijke impact, maar ook op het gebied van bestuursrecht en de grensvlakken van beide rechtsgebieden zullen oplossingen gevraagd worden voor het gebruik en misbruik. En vergeet niet de kanalisering van aansprakelijkheden die uit het een ander kunnen voortvloeien. Ik laat nu in het midden de gevolgen van de marktkracht die de multinationale techbedrijven zich hebben verworven. Het kantoor dat optimaal gebruik maakt van technologie en zijn processen daarop heeft aangepast, zal ook in economisch mindere tijden daarvan de vruchten plukken. [28]
Hindernissen AI
Er valt echter zeker een viertal mitsen te onderkennen. Een eerste aspect is dat ‘technologie’ geen oplossing is op zichzelf, maar slechts een hulpmiddel.
Ten tweede een algemeen gebrek aan kennis van de mogelijkheden en angst voor het nieuwe spelen de beide beroepsgroepen parten. Advocaten en notarissen zijn van nature geen vernieuwers. Zij zijn, zoals velen in de maatschappij met hen, geneigd te behouden wat bekend is en staan huiverig ten opzichte van vernieuwingen. De ‘markt’, dus de cliënten vragen echter wel een grotere efficiënte, een aan de huidige omstandigheden aangepaste dienstverlening etc. De ‘tucht van de markt’ zal dus ook hier de doorbraak opleveren.
Een derde hindernis wordt gevormd door de kosten van het vervaardigen en implementeren van de benodigde software. Die kosten zullen door de kleinere kantoren niet steeds gemakkelijk zijn op te brengen. Samenwerking is dus geboden.
Een bijkomend probleem wordt gevormd door de omstandigheid dat advocatenkantoren de winst van het afgesloten jaar volledig plegen te verdelen onder de gerechtigden. Het zou van verstandig beleid getuigen indien een deel van de winst gereserveerd wordt om toekomstige investeringen te kunnen betalen. Dát is evenwichtig beleid.
Een vierde hindernis komt voort uit het grotendeels verdwijnen van opleidingsmateriaal. Voorheen konden jonge advocaten en notarissen ervaring opdoen door bijvoorbeeld in het kader van een due diligence contracten handmatig door te nemen en op zoek te gaan naar de ‘voetangels en klemmen’. In de toekomst zal de zelflerende computer dat werk overnemen. Het kantoor heeft dan minder behoefte aan veel jonge advocaten die het naspeurwerk doen, maar meer aan ervaren lieden die het resultaat van de toepassing van AI kunnen beoordelen. Dit is een issue dat nog enigszins ondergesneeuwd is bij de opzet en invoering van AI, maar waarvan zeer zeker nadere uitwerking noodzakelijk is.
Agile werken
Een ander onderwerp is het zogenaamde ‘agile’ werken. Het snel kunnen veranderen en voortdurend in beweging blijven, met als doel de dienstverlening snel aan te kunnen passen aan de wensen van de cliënten. Denk aan Legal Project Management, maar ook aan het werken/adviseren vanuit de optiek en wensen van de cliënt en zo meer. Agile werken heeft ook repercussies voor de wijze waarop een kantoor wordt bestuurd. De stroperigheid in besluitvorming die het gemiddelde advocaten- en notariskantoor kenmerkt, is dodelijk voor een efficiënte en klantgerichte bedrijfsvoering.
Flexwerken
Zal in de advocatuur en het notariaat ook de norm worden 6 of 7 werkplekken voor 10 werknemers?
In het bedrijfsleven is deze norm al jaren aanvaard. Er zijn kantoren - ook in Nederland - die op dit vlak experimenteren. Daarnaast zijn er ook kantoren waar gewerkt wordt in grotere of kleinere kantoortuinen; de advocaten werken met koptelefoons op aan gemeenschappelijke bureaus aan de hand van digitale dossiers. Ter vermijding van elk misverstand: het gaat op die kantoren niet om ‘commodity’-zaken. De foto van de eigen partner of de kinderen is op die plaatsen niet meer te vinden. Minder eigen werkplekken, dus lagere huurkosten, zou de druk op het resultaat als gevolg van de wens van de cliënten om lagere tarieven voorgeschoteld te krijgen, kunnen beperken [29].
Tot slot
Genoeg ‘food for thought’, en niet alleen voor de bestuurders van de kantoren, maar ook voor de gehele gemeenschap van advocaten en notarissen. Voor veel kantoren zal het vinden van een antwoord op de genoemde ontwikkelingen bij het bepalen van de strategie voor de komende jaren geen eenvoudige opgave zijn. Daarbij zal zich een veelheid van problemen voordoen. Denk bijvoorbeeld aan de oudere partner die niet veel trek heeft in het investeren in de toekomst. Denk ook aan de partner die niet op voorhand overtuigd is dat de investeringen in nieuwe praktijken en een moderne wijze van praktijkoefening zal leiden tot herstel of behoud van de winstontwikkeling. Of aan de investeringen die gedaan zullen moeten worden in Business Development en marketing, eenvoudigweg om de gevolgen van de nieuw gekozen strategie in de markt te zetten. Kortom, het ondernemersbloed zal moeten worden gestimuleerd. Deze transitie zal veel inspanning en overredingskracht vergen [30].
Over de auteur
Willem J. Hengeveld is enkele tientallen jaren als advocaat werkzaam geweest op een van Nederlands grootste advocaten- en notaris-kantoren. In die tijd heeft hij geruime tijd deel uitgemaakt van het bestuur van dat kantoor. Sinds enige jaren is hij consultant bij New Decade Consultancy (www.newdecade.be), een onderneming die zich toelegt op de advisering van advocaten en notarissen om de juiste weg te vinden op het gebied van strategie en business development.
Noten
[1] De tekst voor dit artikel is afgesloten op 24 januari 2019.
[5] Zie voor eerdere bespiegelingen over dit onderwerp:
Accountants rukken op vanaf de flanken: https://www.linkedin.com/pulse/accountants-rukken-op-vanaf-de-flanken-willem-j-hengeveld/; Trends 2018 voor de advocatuur: https://www.linkedin.com/pulse/trends-2018-voor-de-advocatuur-willem-j-hengeveld/
[6] Een voorbeeld: op haar kantoor in London heeft Deloitte een oud managing partner van Allen & Overy aangesteld om de aanval op de Legal Services Market te leiden; https://www.lawgazette.co.uk/law/deloitte-signals-legal-services-intent-with-magic-circle-hire/5068860.articl
utm_source=dispatch&utm_medium=email&utm_campaign=%20GAZ141016
[7] Report on the State of the Legal Market;
[8] Zie ook het FD van 14 januari 2019; https://fd.nl/achtergrond/1284518/jurist-met-ondernemersgeest-de-opmars-van-de-general-counsel
[10] Groei in eurozone valt vrijwel stil; FD 24 januari 2019; https://fd.nl/economie-politiek/1286894/groei-in-eurozone-valt-vrijwel-stil
[11] Zie ook ABNAMRO: Dienstensector houdt vertrouwen; https://insights.abnamro.nl/2018/12/dienstensector-houdt-vertrouwen/?utm_source=nieuwsbrief&utm_medium=email&utm_term=31-12-2018&utm_content=Dienstensector%20houdt%20vertrouwen&utm_campaign=Nieuwsbrieven2018-instantNL [12] http://www.legalexecutiveinstitute.com/dynamic-law-firms-study-2018/
[13] Voorwoord in het boek ‘De advocatuur als onderneming’ en https://www.linkedin.com/pulse/de-advocatuur-als-onderneming-over-professionaliseren-scipio/
[14] Zie Freelancing in America 2017; https://www.upwork.com/i/freelancing-in-america/2017/
[20] Idem voor België; https://www.tijd.be/politiek-economie/belgie-federaal/Premier-brengt-noodwet-voor-harde-brexit-in-stelling/10087092?utm_campaign=MORNING_COMMENT&utm_medium=email&utm_source=SIM [21] GCs Keen To Embrace Tech Tools; https://www.artificiallawyer.com/2019/01/18/gcs-keen-to-embrace-tech-tools-legal-ops-skills-survey/
[22] E-HEALTH BIEDT OOK ADVOCATUUR KANSEN; Advocatenblad 24 januari 2019; https://www.advocatenblad.nl/2019/01/21/e-health-biedt-ook-advocatuur-kansen/?utm_source=Advocatenblad&utm_campaign=56fbaa6b37-EMAIL_CAMPAIGN_2019_01_22_10_32&utm_medium=email&utm_term=0_b9f427fd36-56fbaa6b37-165022541 [23] https://www.advocatenblad.nl/2018/11/08/ai-verslaat-advocaten-bij-nda-review/?utm_source=Advocatenblad&utm_campaign=3a06fa5282-EMAIL_CAMPAIGN_2018_11_06_02_55&utm_medium=email&utm_term=0_b9f427fd36-3a06fa5282-165022541 [24] The GE/PwC outsourcing deal; http://www.internationaltaxreview.com/Article/3775137/Global-Tax-50-2017-The-GEPwC-outsourcing-deal.html
[25] The Impact Of Outsourcing On General Electric; https://www.ukessays.com/essays/commerce/the-impact-of-outsourcing-on-general-electric-commerce-essay.php
[26] 1300 Nederlandse financiële directeuren doelwit van hackers; https://fd.nl/ondernemen/1281269/1300-nederlandse-financiele-directeuren-doelwit-van-hackers
[27] Zie voor fraudebestrijding in het algemeen: Geplaagde accountants richten fraude-expertisecentrum op; https://fd.nl/ondernemen/1283562/geplaagde-accountants-richten-fraude-expertisecentrum-op
[28] Zie ook de voorspelling in The Lawyer van 2 januari 2019; https://www.thelawyer.com/legal-tech-trends-2019/cmpid=dnews_7046982&utm_medium=email&utm_source=newsletter&utm_campaign=dnews&adg=3CD428E0-7B12-4B37-BF92-B01C060DCDDA&nocache=true&adfesuccess=1
[29] Zie eerder van mijn hand (maart 2016): Open plan offices in Private Practice Law Firms? https://www.linkedin.com/pulse/open-plan-offices-private-practice-law-firms-willem-j-hengeveld/?published=t [30] Zie voor een gids voor een efficiënte en winstgevend exploitatie van een advocaten-kantoor: De advocatuur als onderneming; naar een idee en onder eindredactie van Willem Hengeveld; https://www.bju.nl/juridisch/catalogus/de-advocatuur-als-onderneming-1;