Toen ik in 2002 als M&A advocaat begon bij een groot Nederlands top 10 advocatenkantoor, was mijn kennis van het recht enkel afkomstig uit studieboeken van de universiteit. Tijdens die beginjaren is de basis gelegd voor mijn carrière als corporate (arbeidsrecht)advocaat. Ik leerde de do’s & dont’s van de advocatuur, hoe een cliënt optimaal te bedienen en hoe ik mezelf diende te verhouden in een uitdagende en zeer competitieve organisatie. Tot op de dag van vandaag ben ik dankbaar voor die basis en de lessen die ik in die beginjaren heb geleerd. Wat ik in die begintijd niet heb geleerd of beter gezegd, wat ik toen niet begreep, was dat een advocaat ook een ondernemer is. Om succesvol te zijn en niet alleen te overleven, is er meer nodig dan 'een scherpe juridische geest'.
Op dat moment in mijn carrière was ik nog niet klaar voor de uitdaging van het ondernemerschap. Mijn ambities om een succesvol juridisch professional te zijn, brachten mij dan ook op een ander pad; in de eerste plaats de rechterlijke macht en later als corporate bedrijfsjurist bij een Nederlandse grootbank. Uiteindelijk keerde ik in 2008 vrij onverwacht terug naar de bekende omgeving van een groot advocatenkantoor. En niet zomaar een: ik trad in dienst van een van de grootste advocatenkantoren ter wereld met een zeer competitief DNA. Tijdens een van de sollicitatiegesprekken werd mij verteld dat daar werken zou zijn als 'the American Dream': “The ideal by which equality of opportunity is available to any American, allowing the highest aspirations and goals to be achieved”. Met andere woorden: Werk hard, speel het spel goed en je kan elke gewenste ambitie of ieder doel bereiken. Ik heb bij dit kantoor fantastische zaken gedaan, met toonaangevende cliënten gewerkt en vrienden voor het leven gemaakt. Ik ben ook zeer dankbaar voor een paar belangrijke lessen die ik heb geleerd. Levenslessen, maar ook lessen over hoe ik de beste corporate arbeidsrechtadvocaat kan zijn.
Veel van die lessen gaan over business development. De beste (en meest eenvoudige) is je voortdurend af te vragen:
Wie is je cliënt?
Wat voor een onderneming drijft je cliënt?
Welke risico’s bestaan er binnen/voor die onderneming en welke mogelijkheden en kansen kunnen worden blootgelegd?
Met andere woorden: zeg niet alleen dat je een business partner bent, maar gedraag je ook als een business partner.
Door constant deze vragen te stellen, wordt het mogelijk om goed samen te werken met je cliënten en waarde toe te voegen aan hun ondernemingen; namelijk door juridische risico's te beperken en zakelijke kansen mogelijk te maken. Zo is de context van het advies of jouw bijstand hoogstwaarschijnlijk anders wanneer de cliënt de general counsel is van een grote beursgenoteerde onderneming, dan wanneer de cliënt de centrale ondernemingsraad is van die grote beursgenoteerde onderneming.
Een andere les die altijd de moeite waard is om te vermelden en die hand-in-hand gaat met de vraag ‘wie is je cliënt’ is: ‘Treat your client’s wallet like it’s your own’. Door dit uitgangspunt te volgen, ontstaat er een relatie op basis van vertrouwen. En vertrouwen nodigt cliënten uit om de in veel gevallen noodzakelijke informatie te delen die zijn of haar advocaat in staat stelt zich als business partner op te stellen.
Business development in flux
Elke advocaat die een succesvolle praktijk wil voeren, weet dat business development belangrijk is en het aanbrengen van cliënten een spannende uitdaging of een strijd kan zijn. Daar is een business development strategie geen snelle oplossing voor. Een duurzame en bestendige praktijk kan alleen worden gebouwd op duurzame relaties met cliënten en/of een bijzondere deskundigheid van de advocaat of het rechtsgebied waarover deze adviseert. Deze vaardigheden en kennis trekken (duurzame) cliënten aan. Voor een succesvolle praktijk is het dan ook noodzakelijk dat iedere advocaat zijn of haar niche vindt. Met 'niche' bedoel ik niet alleen het rechtsgebied waar de advocaat zich in kan specialiseren. Ik bedoel ook hoe je als advocaat je praktijk voert.
De wet als zodanig is niet innovatief. Hoewel sommige advocaten een andere mening zijn toegedaan, is de manier waarop een succesvol advocatenkantoor wordt gerund wel voortdurend in ontwikkeling.
Voor de hedendaagse advocatuur is LegalTech hét trending topic. LegalTech is de collectieve benaming voor innovatie in de juridische sector en de verwachting is dat deze trend zal aanhouden. Binnen LegalTech kunnen twee varianten worden onderscheiden. Zo ontmoeten juridische dienstverleners en hun klanten elkaar op webplatforms die het mogelijk maken dat die klanten hun juridische zaken zelf kunnen regelen, zoals het opstellen en beheren van contracten. En er zijn softwareproviders die (delen) van het juridisch werkproces automatiseren.
Er is veel te doen om LegalTech en juridische automatisering als business development kans voor advocatenkantoren. Inmiddels worden hele bedrijven (succesvol) gebouwd op LegalTech en juridische automatisering en de begeleiding van advocatenkantoren hierbij!
Hoewel LegalTech en juridische automatisering zeker ontwikkelingsmogelijkheden bieden, is er nog een ontwikkeling gaande in de juridische rechtspraktijk. Of beter gezegd, een ontwikkeling aan de zijde van de cliënt. Deze ontwikkeling heb ik de afgelopen jaren nauwgezet gevolgd. Cliënten willen niet enkel meer weten of hun beslissingen, strategieën en keuzes juridisch juist zijn. Zij willen ook weten of een beslissing, strategie of keuze ethisch juist is. En zij wenden zich tot ons, de corporate (arbeidsrecht)advocaten, voor een advies hierover.
De financiële crisis verhoogde het ethische (rechts)bewustzijn
In 2008 begon de financiële crisis. Deze crisis heeft bedrijven bewuster gemaakt van hun maatschappelijke verantwoordelijkheid en 'ethisch ondernemerschap'. Cliënten richten zich niet langer enkel en alleen op 'groter, sneller, sterker'. Zakelijke strategieën worden veeleer vormgegeven op basis van het realiseren van duurzame groei en stakeholders’ value in plaats van alleen shareholders’ value.
Dat juridisch advies meer omvat dan alleen kennis van de wet of een gedragscode is een belangrijke hoeksteen voor business development. Business development vereist een diep en oprecht inzicht in je cliënten en hun ondernemingen. Het ethische (rechts)bewustzijn van corporate clients is sinds de financiële crisis dan ook gegroeid. Om hen het beste juridische advies te kunnen geven, is noodzakelijk dat corporate advocaten kennis en begrip hebben van de normen en waarden van hun cliënten, van hun ‘ethisch DNA’.
Cliënten selecteren een corporate advocaat – of moeten we zeggen, een 'ethische advocaat' – niet meer alleen om juridisch advies te geven; de ethische advocaat wordt gekozen omdat hij of zij juridisch advies geeft dat niet alleen voldoet aan de wet en het ethische DNA van cliënten en hun ondernemingen maar ook aanvaardbaar is volgens de geldende normen en waarden van de maatschappij.
Business partner
Maar hoe zit het dan met ondernemen? Draait alles nu om ethisch (rechts)bewustzijn? Het antwoord is: Nee. Bedrijfsmodellen zijn gebaseerd op winstmaximalisatie; daar is niks aan veranderd.
Als corporate arbeidsrechtadvocaat, ben ik gespecialiseerd in internationaal en Europees corporate arbeidsrecht, medezeggenschap en privacy. Voorheen was ik een corporate M&A advocaat en adviseerde cliënten over 'hoe geld te verdienen' door het acquireren en verkopen van ondernemingen. Vanaf 2008 is mijn focus verschoven en ben ik cliënten gaan adviseren over 'hoe geld te besparen' door het beheersbaar maken van arbeidskosten.
Binnen de rechtsgebieden waarover ik adviseer, is de factor arbeid een brandpunt. Bij de vraag hoe om te gaan met die factor arbeid staat als terugkerend item op de agenda voor elke ondernemer: Het beheersbaar maken van arbeidskosten. Werknemers zijn immers niet alleen een zeer belangrijk, zo niet, de belangrijkste activa van een onderneming. Zij zijn ook een van de duurste aspecten van het ondernemen.
Een evenwicht vinden tussen het belang van het (door)ontwikkelen van die belangrijke activa enerzijds en het beheersen van de arbeidskosten anderzijds, is vanuit het perspectief van de corporate arbeidsrechtadvocaat een interessante uitdaging. Door mijn cliënten te begeleiden bij (grensoverschrijdende) reorganisaties, collectieve ontslagen, (her)structurering van arbeidsvoorwaarden, waaronder onderhandelen van sociale plannen en mede-zeggenschap, draag ik bij aan het beheersbaar maken van arbeidskosten.
Maar ik ben niet alleen een corporate arbeidsrechtadvocaat, ik ben ook een business partner. Ik leg mij toe op het bouwen van relaties met mijn cliënten en het verkrijgen van een grondig inzicht in hun onderneming, hun organisatiestructuur en werk- en besluitvormingsprocessen, alsmede hun werknemers en wat hen drijft. Alleen op die manier kan ik als business partner waarde toevoegen en bijdragen aan het beheersbaar maken van arbeidskosten. Zo krijg ik inzicht in waar de zakelijke (en juridische) kansen liggen die mijn cliënten nastreven en kan ik hen helpen om die arbeidskosten beheersbaar te maken.
Maar ook dit is niet meer genoeg. Gezien het huidige economische klimaat – waar volgens de publieke opinie ondernemingen genoeg hebben geprofiteerd en worden geacht iets terug te geven aan de samenleving – moet mijn juridisch advies aan nog hogere eisen voldoen. Ik kan niet meer volstaan met het leveren van hoogwaardig juridisch advies en uitstekende juridische dienstverlening. Om van waarde te blijven voor mijn cliënten, moet ik (in ieder geval) ook (proberen) inzicht zien te verkrijgen in de normen en waarden waarop de ondernemingen van mijn cliënten zijn geënt, alsmede in het ethische DNA van mijn corporate clients. En dat vervolgens toetsen langs hetgeen aanvaardbaar is volgens de huidige normen en waarden van de maatschappij.
Recht en ethiek
‘Recht en ethiek’ was niet een heel groot onderdeel van mijn formele opleiding tot corporate advocaat. Rechtsethiek maakte geen deel uit van het curriculum van de universiteit waar ik rechten studeerde. Toen ik mijn opleiding als advocaat begon, omvatte de advocatenopleiding weliswaar (wat) rechtsethiek, maar mijn eigen rechtsethiek ontwikkelde zich in belangrijke mate tijdens mijn werkzaamheden voor cliënten. Ik heb het moeten leren door het te doen.
In mijn praktijk maak ik voortdurend keuzes voor de juiste behandelingsoptie van een juridisch-ethische kwestie. Dat vereist uiteraard 'een scherpe juridische geest'. In de beginjaren ben ik door eenvoudigweg na te denken en daadwerkelijk te adviseren over juridisch-ethische kwesties gevormd tot corporate advocaat. Een tweede fase in die ontwikkeling tot corporate advocaat brak aan toen ik nauw(er) betrokken raakte bij corporate clients en hun juridisch-ethische kwesties. Die ontwikkeling hield in dat ik corporate clients niet alleen van juridisch advies voor-zag, maar ook strategisch heb begeleid bij het implementeren van dat juridische advies binnen de onderneming of rechtspersoon van die corporate client.
Doordat ik in de gelegenheid ben geweest om het recht vanuit verschillende disciplines te beoefenen –de advocatuur, de rechterlijke macht en als bedrijfsjurist– heb ik geleerd dat het het belangrijkste is om het juridisch-ethische dilemma vanuit alle mogelijke invalshoeken te bekijken. Bovendien is er niet zoiets als het ‘juiste antwoord’. Natuurlijk moeten we de wet naleven en overeenkomstig adviseren. De meeste juridisch-ethische kwesties zijn echter niet zo eenduidig dat er een eenvoudige oplossing of een one-size-fits-all juridisch advies voorhanden is. In de afgelopen jaren heb ik gemerkt dat cliënten niet alleen juridische handvatten willen voor hun juridisch-ethische kwesties, gebaseerd op 'een scherpe juridische geest'. Zij willen begeleid worden bij de vraag of de oplossing voor hun probleem of juridisch-ethische dilemma ook daadwerkelijk ethisch verant-woord is. Dit natuurlijk bekeken vanuit alle invalshoeken.
Cliënten worden gereguleerd door wet- en regelgeving. Deze wetten en regels bepalen hoe een goede ‘corporate citizen’ moet handelen en zaken moet doen. De financiële sector wordt bijvoorbeeld gereguleerd middels de Wet op het financieel toezicht (Wft). Een financiële instelling kan door compliant te zijn met de Wft zijn onderneming op een gecontroleerde en ethische manier drijven. Dit omvat mede risicobeheersing bij eventuele onregelmatig-heden. Het adviseren van een cliënt in de financiële sector over bijvoorbeeld de Bankierseed vereist dat de advocaat niet alleen een grondige kennis heeft van die gedragscode en bijbehorende tuchtrechtspraak, maar ook dat hij of zij diepgaand begrip heeft van het zakendoen in de financiële sector. Meer dan ooit, moeten corporate advocaten een ethisch kompas zijn voor hun cliënten in de financiële sector en hen niet alleen adviseren over hoe om te gaan met een werknemer die in strijd handelt met de Bankierseed. De ethische advocaat dient ook een juridisch advies te geven dat de cliënt in staat stelt om te gaan met de morele maat-schappelijk druk waar de financiële sector momenteel mee te maken heeft.
Ten slotte
Van corporate advocaat heb ik mij ontwikkeld tot een 'ethische advocaat'. De essentiële vraag die elke corporate advocaat zich moet stellen is wat de ambities en doelen van zijn cliënten zijn. Een goede corporate of ethische advocaat moet de cliënten ook vragen naar hun normen en waarden, hun ethiek. Vaak worden die normen en waarden opgenomen in het beleid voor Maatschappelijke Verantwoord Ondernemen (MVO). Het bestuderen van het MVO-beleid is een goed uitgangspunt om inzicht te verkrijgen in het ethische DNA van een onderneming. Vervolgens met de cliënt om tafel gaan zitten en inzicht verkrijgen in waar het de onderneming om gaat (en dat is niet alleen winstgevendheid), is pure noodzaak.
Over de auteur
Karolina Dorenbos heeft meer dan 15 jaar corporate en arbeidsrechtelijke ervaring opgedaan in de advocatuur, de rechterlijke macht en als bedrijfsjurist. Zij adviseert en procedeert over M&A, (collectief) arbeidsrecht en HR-gerelateerde privacy. Haar modus operandi is het opbouwen van relaties; waarde toevoegen voor cliënten door niet alleen juridische problemen en obstakels te overwinnen, maar door de (juridische) kansen binnen de onderneming bloot te leggen. L&A advocaten is een Nederlands arbeidsrecht nichekantoor gevestigd aan de Amsterdamse ZuidAs. Alle partners van het kantoor hebben hun sporen verdiend bij grote Nederlandse en internationale advocatenkantoren.